POTVISSEN in de AZOREN: Snorkelen met walvissen

‘Baleia, Baleia!'

Vandaag mag ik voor het eerst mee op jacht. De ochtendmist maakt plaats voor een prachtige helderblauwe hemel en een spiegelgladde zee. Een zo goed als perfecte dag om uit te varen met papa’s zelf gemaakte boot. Maar ik voel een echte stilte voor de storm. Iets later bevind ik mij nu voor het eerst middenin een gevecht tussen mens en dier. Harpoenen met grote weerhaken doorboren de rug van een gigantisch zeemonster. Het jachtbootje aan onze overzijde wordt verpletterd onder het gekreun van dit enorme roofdier. De zee is rood gekleurd en de overwinning is nabij. Maar Antonio, de vader van mijn beste vriend, blaast zijn laatste adem uit en komt om het leven. Deze gewelddadige scène gooit mijn leven totaal ondersteboven’.

Dit is het ontroerendste verhaal van de papa van Liliana.

De Azoren liggen op het drieplatenpunt van de Euraziatische-, Noord-Amerikaanse- en Afrikaanse tektonische platen. Door het uit elkaar bewegen van deze platen ontsnapte magma en kreeg deze de kans nieuw land te vormen. Zo ontstond deze oceanische archipel waar tot in 1980 de walvisvangst de belangrijkste bron van inkomsten was. Gelukkig is de walvisvangst inmiddels gestopt en zelfs verboden. De laatste walvis werd er gedood in 1987 en vandaag de dag zijn de Azoren uitgegroeid tot Europa’s best bewaarde geheim.

De negen bewoonde - en acht onbewoonde eilanden van de Azoren liggen aan weerszijden van de Midden-Atlantische Rug. Dit is de langste bergketen ter wereld en ligt grotendeels onder water. Deze oceaanrug strekt zich uit van de Noordelijke IJszee, dwars doorheen IJsland en de Azoren, over de evenaar tot net voor Antarctica. De eilandplanken en steile hellingen van de Azoren bieden de enige beschutting tegen de beruchte zeeën van de Noordoost-Atlantische Oceaan. Dankzij deze Midden-Atlantische Rug zijn de eilanden omgeven door heel diep water. De steile hellingen zorgen ook voor het fenomeen ‘opwelling’. Verticale zeestromingen brengen koud en mineraalrijk water naar boven, wat zorgt voor een overvloed aan voedingsstoffen. De Midden-Atlantische Rug voorkomt ook dat de voedingsstoffen worden verspreid over de hele oceaan. In combinatie met het warme water van de Golfstroom zorgen de hellingen ervoor dat de Azoren één van de gebieden zijn die het rijkst is aan verschillende soorten groot onderwaterleven.

‘Els en Bruno, zijn jullie klaar?’ Na drie dagen vertoeven op het vaste land, omwille van de slechte weersomstandigheden, heb ik het wel gehad. De naam Azoren die bijna dagelijks weerklinkt in ons weerbericht heeft zijn reputatie waargemaakt. Het Azorenhoog (het semi-permanent hogedrukgebied van de Azoren) en de IJslandlaag (het lagedrukgebied of depressie) zijn mij enkel gekend bij de beïnvloeding van ons weer in Nederland en België. En ik die dacht dat dit hogedrukgebied op de Azoren hier steeds voor goed weer zorgde.

Maar we zijn vertrokken. Na een uurtje varen dobberen wij nu op het water, enkele honderden meters weg van het vaste land. Het is muisstil. En plots, … ppppsssshhhhhh. Een potvis is uit de diepte aan de oppervlakte verschenen. Bah, wat wil ik snel het water in om dit dier te bewonderen in zijn natuurlijke omgeving. Michael, onze kapitein en mede-eigenaar van het duikcentrum CW-Azores fluistert … ‘Els en Bruno, observeer en geniet van jullie eerste kennismaking met… de potvis’. Maar Michael, we willen dit dier van dichtbij aanschouwen en fotograferen?! ‘We zijn te laat!’. De longen van dit gigantische dier zijn gevuld en hij duikt naar beneden.

Potvissen zijn de grootste tandwalvissen op aarde. De vrouwtjes worden ongeveer tot 12,5 meter groot terwijl de mannetjes tot wel 18 meter kunnen groeien. Zij zijn gespecialiseerd in het maken van diepe duiken tot wel meer dan 3000 meter, dit om eten te zoeken. Potvissen eten vooral reuzeninktvissen die op grote diepte leven. Net zoals de mens en alle andere zoogdieren, ademen potvissen met behulp van hun longen. Vijf minuten aan de oppervlakte zijn genoeg om de longen te vullen en een duik te maken die tot bijna 2 uur kan duren. En of we snel moeten zijn…

De timer van Michael loopt. Hij kent deze walvis en vertelt ons dat hij om de 42 minuten naar boven komt. Zo exact? Is dit een grapje? Nee hoor! 35 minuten later mogen wij ons klaarmaken. Voor het eerst mogen we -denk ik- in het water met dit prachtige zeezoogdier. ‘Hou jullie vast!’ De krachtige motor van de zodiak draait plotseling op volle toeren. Ik kijk in het rond en zie… niets. Waar gaan we heen? Mona, onze begeleidster wijst ons een richting aan, maar ik zie nog steeds niets. De zodiak is uitgerust met zitstoelen en dat is absoluut nodig. We vliegen als het ware over het water en krijgen af en toe een harde klop te verwerken. Gelukkig hebben we vandaag een zeer vlakke zee. Plots gaat de motor nu heel langzaam draaien en zie ik een grote zwarte rug aan de oppervlakte verschijnen. Wat een gigantisch beest! Het is een mannetje en Michael brengt ons dichterbij. ‘Ready? Els wait! Go Bruno go’. Mijn hart gaat tekeer en met een harde plons spring ik vol ongeduld het water in. Mijn turbo slaat aan en ik wil zo snel mogelijk dichter bij dit dier komen. In een super snel tempo gaan mijn benen op en neer. Maar tevergeefs. Deze walvis houdt mij steeds op dezelfde afstand en laat mij gewoon rondjes draaien tot ik er bijna bij neerval. Met volle kracht trekt Michael mij terug de zodiak in. Ondertussen ligt Els nu in het water en probeert zij op haar beurt dicht in de buurt te komen van dit magnifiek zeedier. Zes pogingen later raken Els en ikzelf vermoeid. Vanaf de tweede drop trok ik me als een volleerd duiker steeds zelf op in de zodiak, maar deze keer lukt het mij echt niet meer. Michael, can you please help me? ’No problem Bruno. This is normal and I don’t want to kill you on the first day’.

Hoewel potvissen tot ’s werelds grootste roofdieren behoren, zijn ze vrij schuw. Daarbij hebben potvissen een levensduur die ongeveer gelijk loopt met die van mensen. Ze kunnen tot wel 70 jaar oud worden. De oudere walvissen van de Azoren hebben dus nog de walvisjacht meegemaakt. Het is dan ook te begrijpen dat ze voldoende afstand houden van mensen en boten. Drie dagen later zakt de moed van Els weg. En om eerlijk te zijn dacht ik ook dat dit eenvoudiger ging zijn. Maar net als ons, is Michael een echte doorzetter. Keer op keer dropt hij ons op de juiste plek. Eénmaal dichtbij komen is genoeg denk ik bij mezelf. Vandaag probeer ik zelfs de walvissen al toe te spreken: ‘Bruno is here and he loves you. Please come closer and play with me’. En wonder bij wonder, dan gebeurt er iets bovennatuurlijks.

Er is een moeder met kalf gespot niet zo ver bij ons vandaan. Michael brengt ons opnieuw in pole positie en langzaam laat ik mij nu het water inglijden. Uit het niets zie ik een donkere schaduw uit de diepte op mij af komen. Ik verroer mij voor geen centimeter en adem heel rustig in en uit. Mijn hartritme gaat nu zelfs omlaag en de donkere schim wordt groter en grijsachtig. De baby potvis komt naar de oppervlakte en nog steeds recht naar me toe! Ik krijg kippenvel en hou mijn camera klaar. Eens aan de oppervlakte kijkt de baby potvis mij recht in de ogen. Met deze blik raakt hij mijn ziel en als kers op de taart begint hij te klikken.

De potvis is het luidste dier op de planeet. Zij kunnen klikgeluiden produceren tot wel 230 decibel. Aan 150 dB heb je al voldoende om je trommelvliezen te laten scheuren en een extreem hard geluid van de potvis zou zelfs prooidieren kunnen verlammen. Zijn lage frequentie klikken daarentegen gebruikt hij voor echolocatie en communicatie.

Maar dit geklik is magisch. Ik hoor het niet alleen, maar ik voel het ook. De haren op mijn huid gaan rechtop staan en deze geluidsgolven doorkruisen mijn lichaam van kop tot teen. Door mijn snorkel heen probeer ik te antwoorden en probeer ik hem te imiteren. Els ligt nu aan mijn zijde en ook Michaels boot is met de stroming mee tot bij ons gedreven. Het walviskalf rolt zich heen en weer en schuurt zelfs zachtjes tegen de boot aan. Wat een ontmoeting! Twee krachtige vinslagen brengen hem terug bij zijn moeder. Aan boord krijgen de emoties even de bovenhand want wij beseffen maar al te goed dat dit een unieke en misschien wel once-in-a-lifetime encounter zou kunnen zijn.

De volgende ochtend staat er opnieuw veel wind. Rond Mount Pico, het hoogste punt van de Azoren hangen er prachtige lenswolken. Ondertussen weet ik dat dit duidt op snelle luchtstromingen in de hogere luchtlagen. Door de hevige wind zijn er ook vandaag teveel golven en is het voor de walvisspotters onbegonnen werk. De walvisjagers van vroeger zijn nu walvisspotters geworden. Vanuit hun strategisch geplaatste uitkijktorens speuren zij de oceaan af naar opspuitend water. Met grote verrekijkers kan een ervaren walvisspotter zelfs aan de vorm van de blow zien om welk type walvis het gaat. In de wateren rond de eilanden van de Azoren komen 28 verschillende soorten walvissen voor. In het totaal zijn tot vandaag 89 soorten walvisachtigen (Cetacea) beschreven. Zij zijn onderverdeeld in twee subgroepen, de tandwalvissen (Odontoceti) en de baleinwalvissen (Mysticeti). Ook dolfijnen zijn een familie van de walvisachtigen en zijn hier talrijk aanwezig.

Het is bijna 14:00u wanneer Els haar mobieltje begint te rinkelen. ‘Baleia, Baleia’. Er zijn opnieuw walvissen gesignaleerd met een kalf. Volgens Michael is het Bruno Junior. Ja! Onze baby potvis heeft een sterke indruk nagelaten en werd gedoopt tot Bruno Junior. Vandaag mogen we niet te veel hopen dat hij opnieuw dicht in de buurt gaat komen. Blijkbaar is het eerste contact met een walvis het belangrijkste en blijft het vaak ook de enige ontmoeting. De vijf walvisspotters aan land waarmee Michael samenwerkt, staan allen heel de dag in radiocontact met hem en gidsen ons ook deze keer tot op 50 meter van de walvissen. Mama heeft Junior blijkbaar een lesje geleerd en bij de eerstvolgende drops komen we niet eens in haar of zijn buurt. Vandaag lijkt hij niet geïnteresseerd te zijn. Keer op keer laten we ons het water inglijden en kruipen wij terug op het droge, in de RIB. En daar gaan zij weer. Voor de zoveelste keer duiken ze onder. Gelukkig moet een baby potvis ongeveer om de 20 minuten aan de oppervlakte komen om te ademen.

Door een gebrek aan walvissen in de nabije omgeving vandaag, zijn ondertussen nu ook enkele Whale Watching Tours aangekomen. De walvisexcursies behoren nu tot één van de grootste toeristische attracties van de Azoren. Grote en snelle RIB’s bieden plaats voor 12 tot 24 personen. Allemaal hebben ze hetzelfde doel. Hun klanten zoveel mogelijk informatie geven over de walvis en hen gedurende 3 tot 4 uur allerlei soorten walvissen te laten bewonderen en fotograferen. Op de Azoren gelden wel strikte regels ivm. het bekijken van walvissen. Eenmaal in de buurt van een walvis moet de kapitein de motor van de boot uitzetten om de dieren niet af te schrikken. Hij moet minstens 50 meter verwijderd blijven van het dier. Zelfs 100 meter wanneer er een kalf in de buurt is. Zo hebben de walvissen geen last van het geluid van de boten en kunnen ze ook niet langer opgejaagd worden. De dieren bepalen nu uiteindelijk zelf of ze dichterbij komen of niet. Snorkelen of zwemmen met alle grote walvisachtigen is er ten strengste verboden. Het is geen activiteit die zomaar kan geboekt of aangekocht worden.

Ja maar?!… Ok, wij zijn één van de gelukkigen… In de Autonome Regio van de Azoren bestaat de mogelijkheid om met walvissen het water in te gaan. Dit vereist een speciale vergunning en wordt enkel verleend door de Regionale Government van de Azoren. Deze vergunningen zijn zeer beperkt en een autorisatie wordt enkel toegekend aan audiovisuele professionelen en wetenschappers. Slechts drie vergunningen worden verleend door de autoriteiten voor éénzelfde periode. Zes jaar lang hebben Els en ikzelf geprobeerd om deze vergunning te verkrijgen. Er zijn honderden vragen en antwoorden heen en weer gegaan. Aanslepend papierwerk en maandenlang onderzoek kleurden onze vrije avonden. Via deze wil ik dan ook graag iedereen nogmaals bedanken die er samen voor gezorgd heeft dat wij Autorisatie No. 04-ORAC-2021 van de Regional Director for Sea Affairs of the Azores mochten ontvangen.

Door de aanwezigheid van het groter aantal toeristen bij deze walvissen mogen wij nu ook het water niet meer in. De walvisexcursies hebben namelijk een grotere prioriteit dan de uitgeleverde vergunningen voor audiovisueel werk en krijgen dus voorrang. Wij keren dan ook terug richting het vaste land. Onder weg treffen we nog een groepje pilot whales of grienden aan, alsook een super pod gewone of common dolphins. Dolfijnen leven in pods van ongeveer vijf tot twintig dieren, ook wel een ‘pod’ genoemd. Maar deze groep bestaat uit wel 200 tot 300 exemplaren. In de hoop dat we er hiervan nog maar ééntje op de foto krijgen gaan we opnieuw het water in. Wat zijn deze dieren snel. Het lijkt of ze aan het jagen zijn. Ze komen van links en rechts, en van onder en boven. Wanneer bijna alle dieren verdwenen zijn zien we nog net de laatste overgebleven visjes van een baitball die bij ons bescherming komen zoeken.

Onze veertiendaagse reis naar de Azoren loopt op zijn einde. Nog éénmaal gaan we op zoek naar één van de grootste en liefste reuzen van de zee. Het gewicht van een potvis mannetje kan namelijk oplopen tot wel 57.000 kg. De slankere vrouwtjes moeten het stellen met ongeveer 25.000 kg. Op de Azoren is de slaagkans om een potvis te zien meer dan 97%. Dit komt omdat een aantal potvissen vaste inwoners zijn en de eilanden van de Azoren nooit verlaten. Als dit nog niet voldoende is, geef ik jullie graag ook mee dat verschillende migratieroutes van grotere walvisachtigen langs de Azoren liggen. De wintermaanden brengen walvissen meestal door in het warmere zuiden en tropische wateren. De jongen nemen hier in kracht toe om nadien samen de oversteek te maken naar de Noord-Atlantische oceaan waar er voedsel in overvloed is. Op hun weg hier naar toe passeren zij de Azoren waar ze soms enkele dagen vertoeven om wat uit te rusten alvorens hun tocht verder te zetten. Het zal je dan ook niet verbazen dat je bij de Azoren ongeveer 30% van alle gekende soorten walvissen wereldwijd kan ontmoeten en bewonderen.

Maar voor deze reis is ons hoofddoel : onderzoek en het fotograferen van de potvis. Wij zijn nu ver weg verwijderd van het vaste land en het lijkt erop dat Bruno Junior ons echt wel graag in zijn buurt heeft. Vandaag heeft hij naast mama ook grote zus bij. Voor een laatste keer laat Michael ons te water op alweer de juiste plek op het juiste moment. Els en ikzelf liggen stil op het water en drijven met de stroming mee richting 3 walvissen. Zij aan zij liggen wij nu tussen deze 3 gigantische roofdieren, tot er zelfs een vierde walvis komt opdagen. Mama kijkt me recht in de ogen en ze lijkt te beseffen dat ik totaal geen bedreiging ben. Ook grote zus draait haar om en bekijkt Els van kop tot teen. Het geklik van onze camera’s stoort hen niet en zij lijken zich te onderwerpen aan deze fotoshoot. Voor de allerlaatste keer komt Junior voor de camera opdagen en begint hij met zijn deuntje en klikgeluid. Maar wat wil je mij zeggen? Waarom versta ik je niet ? Oooh wat zou ik zo graag bij jou blijven, je vriend zijn, samen kunnen spelen en met jou op een correcte manier communiceren. Vandaag zie ik je waarschijnlijk voor het laatst, mijn vriend.

Ik denk niet dat we ooit nog beter kunnen doen. Volgens Michael waren onze vorige ontmoetingen reeds uniek maar deze kennismaking wordt één van zijn topmomenten uit zijn loopbaan. En… volgens Liliana en haar papa (inmiddels walvisspotter) ben ik nu: ‘Bruno, the Whale Whisperer’.

Artikel nog niet gepubliceerd